Stelt u zich voor: u werkt in een organisatie met hoogopgeleide mensen. Uw collega’s zijn zelfstandig en hebben kennis van zaken. Hoe kan het dat die intelligente medewerkers onbegrijpelijke fouten maken? Hoe is het mogelijk dat zij vrolijk doorgaan op de verkeerde weg? Hoe is onlogisch gedrag van verstandige medewerkers te verklaren? Keer op keer laten we kansen liggen om te leren over onszelf en de wereld om ons heen. Deze column biedt inzicht in 7 psychologische systemen die leren bemoeilijken.

1. Gelijkgestemden
Wij omringen ons met personen die op een eenzelfde manier naar de wereld kijken. Denk maar aan uw naaste vrienden. Waarschijnlijk denken zij hetzelfde over politieke, religieuze of ethische kwesties. Mensen staan op deze gebieden minder open voor andere invalshoeken en vinden het prettig om bevestigd te worden in hun ideeën. Interessant is dat uw naasten vaak ook op dezelfde wijze naar u kijken. Dit leidt ertoe dat u gelijksoortige feedback ontvangt en een eenzijdig beeld van uzelf terugkrijgt.

2. Feedback
Het geven van écht eerlijke feedback is lastig. Hoe vaak belt u een afspraak af en zegt u: ‘Ik kom niet, ik heb geen zin om weer de hele avond naar jou te moeten luisteren in plaats van dat je vraagt hoe het met mij gaat’. Doordat relevante informatie over ons gedrag ontbreekt, kunnen wij niet ‘beter’ of ‘slimmer’ worden.

3. Better-than-average
Het ontbreken van kritische feedback draagt tevens bij aan het better-than-average fenomeen. Uit onderzoek blijkt dat mensen zichzelf overschatten en hoger dan gemiddeld beoordelen (Taylor & Brown, 1988). De verklaring ligt in de aard van de feedback die wij ontvangen. Mensen zijn graag beleefd en geven liever positieve, dan negatieve feedback aan elkaar. Daardoor is ons zelfbeeld rooskleurig en schatten wij onszelf beter dan gemiddeld in!

4. Cognitieve dissonantie
Wanneer u informatie ontvangt die niet overeenkomt met uw beeld van de werkelijkheid, dan heeft u daar een handige truc voor: cognitieve dissonantie reductie. Cognitieve dissonantie is de onaangename spanning die ontstaat bij het kennisnemen van standpunten die strijdig zijn met de eigen overtuiging of het vertonen van gedrag dat strijdig is met iemands overtuiging. Mensen doen er alles aan om cognitieve dissonantie te reduceren. Een voorbeeld: veel mensen verklaarden dat de wereld met de millenniumwisseling zou vergaan. Toen dat niet gebeurde, was hun reactie: ‘Nee, natuurlijk vergaat de wereld nu niet, er is teveel bekendheid aan gegeven’. Oftewel: gedrag of opvattingen rechtbreien en zorgen dat u weer gelijk heeft.

5. Belief perseverance
Naast gelijk krijgen, houden wij mensen ook van zekerheid. Onderzoek (Anderson, 2007) heeft aangetoond dat als wij eenmaal een beeld van de werkelijkheid hebben gevormd, we hier stevig aan vasthouden. Dit wordt in de psychologie aangeduid met belief perseverance. Ook wanneer we geconfronteerd worden met informatie die bewijst dat er niets van onze zienswijze klopt, blijven wij bij onze eerste opvattingen. We zijn wel hardnekkig.

6. Confirmatiebias
Mensen blijven niet alleen sterk vasthouden aan hun beeld van de werkelijkheid, ze hebben tevens de neiging om actief informatie te verzamelen die hiermee overeenkomt. Ook al klopt er geen hout van. Gegevens die niet stroken met hun overtuigingen worden weggeredeneerd of genegeerd. Deze selectieve blindheid is onbewust en zorgt ervoor dat we niet leren en onze opvattingen bijstellen.

7. Need for closure
Een laatste verschijnsel is de need for closure: behoefte aan afsluiting. We willen weten hoe het zit en graag zo snel mogelijk, zodat we het ‘probleem’ kunnen afsluiten. Deze natuurlijke behoefte beperkt onze cognitieve flexibiliteit en maakt het lastig om ‘breed te blijven denken’. Inmiddels hoor ik u denken: zijn deze systemen ergens goed voor? Jazeker! Ze beschermen ons tegen een overkill aan prikkels. Dagelijks komt er een gigantische hoeveelheid informatie op ons af en onze hersenen kunnen dit niet verwerken. De ingebouwde filters pikken de voor ons, op het eerste gezicht, relevante informatie eruit. Zo kunnen wij effectiever reageren op onze omgeving en snel beslissingen nemen. Bovendien dragen deze systemen bij aan de behoefte van de mens om bevestigd en aardig gevonden te worden. Ze voorkomen dat we niet continu geconfronteerd worden met tegengestelde ideeën en daarmee verwarring en onzekerheid. De verschijnselen zitten diep in ons, zijn vaak onbewust en dus niet zomaar te veranderen. Het begint bij het bewustzijn van deze vormen van ‘zelfbedrog’. Vervolgens helpen onderstaande adviezen om wél te leren:

• Organiseer feedback. Vraag mensen in uw omgeving actief om feedback; aan collega’s, vrienden en familie. Maar vraag vooral feeback aan mensen die verder van u afstaan en een nieuwe, frisse kijk op u hebben. Dit vraagt overigens van u dat u écht naar uzelf durft te kijken en te reflecteren.
• Bedenk alternatieven en zoek mensen die u tegenspreken. Het helpt om veel alternatieve ideeën te verzinnen en tegenargumenten van anderen te verzamelen. In de praktijk wordt er gebruik gemaakt van zogenaamde ‘tegensprekers’ (‘advocaat van de duivel’). Zo hebben politiekorpsen in Noord-Holland rechercheurs die een zaak als buitenstaander bekijken. Door het stellen van originele vagen en het kijken vanuit onverwachte invalshoeken, voorkomen zij dat collega’s een tunnelvisie krijgen.